به کارگیری منابع گوناگون برای تولید و عرضه مؤثر کالا و خدمات مستلزم آگاهی و استفاده از قانونمندیها و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی است. این امر در بخش بهداشت و درمان نیز صادق است. بررسی چالش ها و راهکارهای ارتقا بهره وری در بیمارستان ها و مراکز درمانی به کارگیری منابع گوناگون برای تولید و عرضه مؤثر کالا و خدمات مستلزم آگاهی و استفاده از قانونمندی ها و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی است. این امر در بخش بهداشت و درمان نیز صادق است. پیشرفتهای روزافزون دانش و تکنولوژی پزشکی، تغییر شیوه زندگی و ساختار فرهنگی و اجتماعی، تغییر الگوی بیماریها، نیازهای پزشکی مردم و رشد شتابان جمعیت سبب گردیده است ارایه خدمات مذکور با مشکلات و موانع جدیدی روبرو گردد، که حل این مشکلات با کمک گرفتن اصول علم اقتصاد امکان‌پذیر است.

 بنابراین بکارگیری اصول کاربردی علم اقتصاد به منظور چگونگی ترکیب عوامل و منابع تولیدی و همچنین نحوه ارایه خدمات موردنیاز ضروری است.
از جمله این موارد که از نظر اقتصادی در اداره سیستم ها باید در نظر گرفته شود، مساله بهره وری است. امروزه نقش بهره وری در برنامه های توسعه به عنوان یکی از شاخصهای توسعه مورد توجه است. اگر هدف از به کارگیری علم اقتصاد را تخصیص بهینه منابع بدانیم، به جرات می توان گفت که بهره وری یکی از مهمترین شاخصهای ارزیابی در جهت دستیابی به این هدف به شمار می رود. ضرورت رعایت اصل بهره وری در استفاده از منابع و امکانات موجود در دستیابی به اهداف سازمانی و تلاش در جهت افزایش آنها، بر کسی پوشیده نیست.

هرچند رعایت بهره وری در کلیه بخشها توصیه شده است، اما به دلایلی که در ادامه آورده می شود، موضوع بهره وری از منابع کمیاب و ارزیابی دقیق آنها برای استفاده مطلوب از منابع، در راستای تامین، حفظ و ارتقای سلامت انسانها در بخش سلامت اهمیت دوچندان می یابد. در حقیقت تخصیص منابع و بهره وری از آن، همراه با جلب مشارکت موثر جوامع در تمامی سطوح با رعایت کامل عدالت و دسترسی و برخورداری از خدمات بهداشتی درمانی با کیفیت مطلوب یکی از موضوعات مهم و اولی بخش به شمار می آید.

زندگی و سلامت افراد بسیاری، در دستان نظام های بهداشت و درمان (سلامت) قرار دارد. از زایمان بی خطر یک نوزاد سالم گرفته تا مراقبت همراه با احترام از یک فرد سالمند، بخش بهداشت و درمان مسئولیتی حیاتی و مداوم نسبت به افراد در کل دوره زندگی شان دارد. وجود این بخش برای رشد سالم افراد، خانواده ها و جوامع در همه جای دنیا، ضروری و حیاتی است. طبق تعریف، بخش بهداشت و درمان شامل کلیه سازمان ها، موسسات و منابعی است که به تولید یا ارایه اقدامات سلامت مشغول هستند و اقدام سلامت هر گونه تلاشی است که به هدف ارتقای سلامت به صورت های مختلف انجام می گیرد. در اداره امور بخش سلامت هرچند برخی از اصول اقتصادی را همانند سایر بخشها می توان عملی کرد، ولی ویژگی های خاص این بخش تعمیم برخی از اصول را با محدودیت روبرو می سازد. به گونه ای که مجبور هستیم در بعضی شرایط دیدگاه اقتصادی را در ارایه خدمات نادیده بگیریم.

• -محدودیت شدید منابع در اختیار بخش
• -محدودیت در رقابت
• –نیاز اجتناب ناپذیر همه افراد به خدمات سلامت
• –گران قیمت بودن تجهیزات و فن آوری های نوین پزشکی
• –تفکر انسانی بودن خدمات سلامت (اصل ۲۹ قانون اساسی کشور)
• –عدم پیش بینی زمان ابتلا به بیماری یا وقوع حوادث و سوانح
• –تجلی اثربخشی و منافع حاصل از خدمات در خارج از بخش سلامت
• –غیرانتفاعی بودن خدمات سلامت خصوصا در بخش دولتی
• –جدایی ناپذیر بودن آموزش، تحقیق و درمان از خدمات سلامت
• –پیچیدگی روند پیشگیری و درمان بیماریها
• –کمبود ارائه و عرضه خدمات به صورت انبوه
• –مداخله افراد غیر تخصصی
• -نارسایی یا شکست بازار
• –انتخاب معکوس
• –عدم اطمینان
• –اطلاعات نا متقارن
• –و …

براین اساس تئوری ها و مدل های اقتصادی تا آن جا کاربرد دارند که مغایرت با شان و مقام انسانی و حقوق حقه او نداشته باشد.

موضوع بهره وری و ارتقای آن در بخش بهداشت و درمان، زمانی اهمیت بیشتری می یابد که موضوع بهره وری و ارتقای آن را در مورد بیمارستانها و مراکز ارائه دهنده مراقبتهای بهداشتی درمانی، مطرح نماییم. در بخش سلامت، بیمارستان، به عنوان یکی از نهادهای مهم ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی و آموزشی کشور به شمار می رود که با تسهیلات ویژه خود در بازگشت سلامت جسمانی و روانی افراد بیمار جامعه، آموزش نیروهای متخصص بخش بهداشت درمان، پژوهشهای پزشکی و نهایتا ارتقا سطح سلامت جامعه نقش اساسی ایفا می کند. از سوی دیگر براساس مطالعه وسیع بانک جهانی، بین ۵۰ تا ۸۰ درصد منابع بخش سلامت در کشورهای در حال توسعه، به بیمارستانها اختصاص دارد. بنابراین استفاده بهینه و صحیح از منابع آنها بایستی کانون توجه مدیران و مسئولان بیمارستانی قرار گیرد.

باوجود اهمیت توجه و رعایت اصل بهره وری در این دسته از مراکز که روز به روز هزینه های ارائه خدمات و مراقبتهای بهداشتی درمانی آن روند روبه رشدی را نشان می دهد، برخی موارد، مانع از ارتقا و رشد بهره وری گردیده و اداره امور این مراکز را با مشکلات عدیده ای روبرو ساخته است. لزوم شناخت این موانع و برنامه ریزی برای رفع آنها و ایجاد زمینه لازم رشد بهره وری در این مراکز، هدف اصلی ما در انجام این بررسی می باشد. در این راه سعی داریم با بهره گیری از تجارب و نظرات کارشناسان بخش سلامت و صاحبنظران اداره امور مراکز درمانی مهمترین چالش های ارتقا بهره وری را مشخص و راهکارهایی برای حل آنها پیشنهاد نماییم.

ارتقاء سطح خدمات بهداشتی کشور

توسعه اقدامات پیشگیرانه در حوزه سلامت و درمان

همگرایی، هم افزایی بین نسلی و ارتقاء سطح امید به آینده مردم

ایجاد تحول در بخش مراقبت های پیش بیمارستانی و بیمارستانی و پسابیمارستانی

افزایش خدمات قابل ارائه در نظام شبکه های سلامت کشور

توسعه و تشدید کنترل بهداشتی اماکن عمومی و مراکز تهیه و توزیع و فروش و نگهداری مواد غذایی

توسعه عملیات بهداشت محیط

توسعه فعالیت های مربوط به تأمین آب آشامیدنی سالم

توسعه خدمات دندانپزشکی

بهبود تغذیه مادران باردار و زنان شیرده و کنترل رشد کودکان

ارتقاء کیفیت تغذیه ای کشور

افزایش موجبات دستیابی جامعه به امکانات درمانی

پیگیری و حل مشکلات مربوط به ترخیص کالاها و تجهیزات پزشکی از گمرک و تخصیص آنها به شرکت های مبدا و بیمارستان های کشور

ایجاد تناسب در سطوح خدمات درمان عمومی

جلوگیری از مصرف بی رویه دارو

تأمین موجبات ارتقاء سطح علمی و تخصص پزشکان و بازآموزی جامعه پزشکی

تأمین موجبات ارتقا سطح علمی و تخصص پرستاران و باز آموزی جامعه پرستاری

افزایش کارایی مراکز درمان  و استفاده بهینه از ظرفیت ها و منابع انسانی

تأمین موجبات و مشارکت فعالیت بخش غیردولتی در سرمایه گذاری ها

تقویت جنبه های علمی دانشجویان

افزایش مشارکت مردم در توسعه آموزش و پژوهش

انطباق محتوای برنامه های درسی رشته های مختلف آموزشی با نیازهای جامعه و مقتضیات ناشی از توسعه علوم و فناوری

بهبود شاخص های کیفی و کمی آموزش به ویژه در آموزش های کارشناسی ارشد و بالاتر

فراهم نمودن فرصت های یکسان برای دسترسی داوطلبان مستعد به آموزش

توسعه وظایف و اختیارات هیأت های امناء دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی دولتی

توأم ساختن آموزش با پژوهش و کاربردی کردن آموخته ها در کلیه سطوح آموزشی

بهبود شاخص های کیفی و کمی تحقیقات

تعامل و نظارت بر اجرای شرح وظایف وزارت بهداشت:

نظارت بر اجرای سیاست ها، خط مشی ها و برنامه ریزی ها برای فعالیت های مربوط به تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی، گروه پرستاری، پژوهشی، خدمات بهداشتی- درمانی، دارویی، بهزیستی و تأمین اجتماعی

نظارت بر اجرای تأمین بهداشت عمومی و ارتقاء سطح آن

نظارت بر اجرای ایجاد نظام هماهنگ بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و گسترش شبکه تلفیقی بهداشت و درمان
شورای عالی انقلاب فرهنگی و اجرای برنامه های تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی در جهت نیل به خودکفائی

انجام تحقیقات بنیادی و کاربردی در جمیع رشته های پزشکی و زمینه های بهداشتی و درمانی و نیز ایجاد گسترش مؤسسات و واحدهای پژوهش پزشکی و پرستاری و نظارت بر پژوهش ها و هماهنگ ساختن برنامه های مؤسسات تحقیقات پزشکی

برنامه ریزی به منظور توزیع متناسب و عادلانه نیروی انسانی و سایر امکانات

فراهم نمودن شرایط و  تسهیلات لازم برای برخورداری همگان از خدمات درمانی

برنامه ریزی برای تأمین منابع مالی با بهره گیری از اعتبارات مردمی، حق بیمه، درآمدهای اختصاصی و کمک ها و مشارکت مردمی

نظارت بر تأمین و ارائه خدمات لازم به معلولین جسمی، ذهنی و اجتماعی و انجام اقدامات حمایتی برای کودکان در سنین قبل از دبستان و سالمندان و خانواده و افراد بی سرپرست نیازمند و تشویق و ترغیب افراد خیر و مؤسسات خصوصی جهت ارائه خدمات مذکور

الف- خدمات بهداشتی، درمانی، بهزیستی، داروئی

ب- مواد داروئی، خوراکی، آشامیدنی، بهداشتی، آرایشی و آزمایشگاهی، تجهیزات و ملزومات و مواد مصرفی پزشکی و توانبخشی

ج- بهداشت کلیه مؤسسات و واحدهای خدماتی- تولیدی مربوط به خدمات و مواد مذکور

د-تعیین و نظارت بر اجرای مبانی محاسبه هزینه خدمات تشخیصی و درمانی، داروئی، بهزیستی و تعیین تعرفه های مربوط در بخش دولتی و غیردولتی و توزیع عادلانه حقوق و دستمزدها

ه-تعیین و نظارت بر اجرای ضوابط مربوط به ارزیابی، نظارت و کنترل برنامه ها و خدمات واحدها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی، بهداشتی، درمانی و بهزیستی

و-تعیین و نظارت بر اجرای ضوابط مربوط به ورود، ساخت، نگهداری، صدور، مصرف و انهدام مواد اولیه بیولوژیک مخدر، خوراکی، آشامیدنی، بهداشتی، آرایشی و آزمایشگاهی و فرآورده های داروئی و تجهیزات و ملزومات و مواد مصرفی پزشکی و توانبخشی و ارزشیابی، نظارت و کنترل ضوابط مذکور
ن-تعیین و نظارت بر اجرای انجام پژوهش در زمینه طب سنتی و بررسی و تحقیق در زمینه خواص داروئی گیاهان و امکانات تهیه و استفاده از داروهای گیاهی و آموزش صحیح در زمینه های فوق و ایجاد مراکز مناسب برای طب سنتی

نتایج بررسی ها نشان می دهد مهمترین موانع بهبود بهره وری در مراکز آموزشی درمانی و بیمارستان ها را در موارد زیر می توان خلاصه کرد:

 نحوه مدیریت مراکز: از مهمترین موانع کنونی ارتقا بهره وری، نوع مدیریت مراکز درمانی می باشد. مدیریت مراکز بیش از آنچه که علمی و بر مبنای اصول پذیرفته شده باشد، تجربی و بعضا رابطه ای بوده و نمی تواند همزمان با تغییرات سریع محیط، سازمان را انطباق داده و تعهد لازم برای ایجاد اصلاحات و اجرای تحولات را در مهمترین سطح سازمان تامین کند.

 برنامه های بهبود بهره وری: اجرای برنامه های بهبود بهره وری در سطح مدیریت شروع می شود. زیرا این امر اساسا در حیطه مسئولیت مدیران است. موفقیت و شکست برنامه های بهره وری به نگرش ها، راهبرد، خط مشی و مهمتر از همه اقدام عملی مدیران بستگی دارد.

 منابع: دو نوع راهبرد اساسی را برای ارتقا بهره وری در سازمان ها معرفی می نمایند، نوع اول مبتنی بر افزایش سرمایه گذاری می باشد که بسیار پرهزینه بوده و برای کسب نتیجه به زمان طولانی نیاز دارد. نوع دوم بر پایه روش و الگوی مدیریت بهتر، استوار است. این روش در کل ارزان تمام می شود و اکثرا از نظر اقتصادی منافعی در پی دارد که از هزینه صرف شده بیشتر است. لذا بکارگیری یک روش و الگوی صحیح مدیریتی کارا ترین و اثربخش ترین راه کار برای بهبود بهره وری در سازمان است.

 خدمات به ارائه دهندگان خدمت: این تعرفه ها براساس نرخ سرانه حق بیمه درمانی مصوب به پیشنهاد مشترک سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، با تایید شورای عالی بیمه به تصویب هیات وزیران می رسد و مبنای دریافتی مراکز قرار می گیرد. در حال حاضر مبنای تعیین تعرفه های خدمات بخش سلامت، ‹‹کتاب کلیات تعرفه های خدمات تشخیصی درمانی›› می باشد که با الگوبرداری از برخی کشورهای جهان در سالهای قبل تدوین شده است. این تعرفه ها با توجه به تحولات و دگرگونیهای عمده دنیای کنونی و به خصوص پیشرفت های بخش سلامت، به روز نبوده و نمی تواند پاسخگوی نیازهای نوظهور بخش سلامت باشد. صرف نظر از قدیمی بودن تعرفه ها، معضل دیگر سیستم فعلی آن است که تعرفه ها به صورت واقعی تعریف نشده اند و در محاسبه آنها ارزش واقعی ارائه خدمات لحاظ نگردیده است. تعرفه های غیرواقعی سبب گردیده، دریافتی مراکز ارائه خدمات درمانی و بیمارستانها، متناسب با هزینه هایی که برای ارائه خدمات متحمل می شوند، نباشد و مراکز مذکور نتوانند پاسخگوی هزینه های خود باشند و همین ناتوانی در پوشش هزینه ها خود سرچشمه بهره وری پایین در این مراکز می گردد.
حل این معضلات به بیان صاحبنظران اقتصاد سلامت، از طریق تعیین واقعی تعرفه های خدماتی امکانپذیر است. این کارشناسان معتقدند برای تعیین تعرفه های واقعی، در مرحله اول باید ارزش واقعی هر خدمت از طریق انجام مطالعات و بررسیهای کارشناسی شده و محاسبه قیمت تمام شده تعیین گردد. سپس هزینه های سرباری که خود مشتمل بر دو نوع سود سرمایه گذاری و هزینه استهلاک کالاهای سرمایه ای است، به آن اضافه شود. در چنین حالتی تعرفه ها به صورت واقعی تعیین خواهد شد و می تواند پاسخگوی هزینه های بخش سلامت باشد. متاسفانه در حال حاضر در سیستم سلامت ما، در تعیین تعرفه ها اولا ارزش واقعی خدمات معین نگردیده و ثانیا در بخش دولتی سود سرمایه و هزینه استهلاک منظور نگردیده است. بنابراین تعرفه های غیر واقعی بوده، نمی تواند پاسخگوی هزینه های این بخش باشد و کاهش بهره وری را در این مراکز موجب می گردد.

عدم اجرای صحیح طرح نظام نوین اداره بیمارستانها: طرح نظام نوین اداره بیمارستانها (طرح خودگردانی – طرح کارانه) از اوایل دهه ۷۰ از سوی معاونت امور درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای اجرا به تمام دانشگاههای علوم پزشکی و بیمارستانهای دولتی کشور ابلاغ شد. هدف اصلی اجرای این طرح، ایجاد و افزایش انگیزه در میان پرسنل و پزشکان بیمارستان بود که از طریق سهیم شدن آنها در درآمدها و منافع بیمارستان حاصل می گردید و در نهایت به ارتقا بهره وری منجر می شد. در این طرح مبنای سهیم شدن دو گروه از کارکنان بر اساس درصدهایی مشخص شد و مقرر گردید نظارت بر حسن اجرایی طرح بر عهده شورای عالی نظارت باشد.

هیات نظارت: که اعضای آن اغلب از پزشکان انتخاب می شدند، نظارت کافی و صحیحی را بر اجرای طرح اعمال نکرد و به دنبال فشارهای وارده و به استناد پایین بودن تعرفه ها، اقدام به افزایش بی رویه برخی درصد های تعیین شده در اصل طرح، برای هر دو گروه پزشکان و پرسنل، به صورت سلیقه ای نمود و عملا اجرای طرح را با مشکل روبرو ساخت. اجرای ناصحیح این طرح پس از گذشت چند سال، علاوه بر اینکه کاهش بهره وری را به دنبال داشته، تبعات دیگری نیز ایجاد نموده که هر یک از این تبعات منفی خود سرچشمه دیگری برای کاهش بهره روی بوده است:

• –ایجاد تبعیض و نابرابری در میان پزشکان
• –تجویز خدمات تشخیصی درمانی غیر ضروری (اضافی)
• –عدم استفاده بهینه از منابع محدود و سرمایه گذاری برای آینده
• –کاهش کیفیت آموزش دانشجویان و افت خدمات آموزشی در مراکز آموزشی / درمانی

 نوع پرداخت های پرسنلی: به جرات می توان گفت یکی از مهمترین عواملی که انگیزه نیروی انسانی را جهت ارتقا بهره وری کاهش می دهد به نوع پرداخت های پرسنلی مربوط می باشد. در حال حاضر مهمترین تفاوت پرداخت های پرسنلی در بخش سلامت در کشور ما عبارت است از:

• –تفاوت پرداخت های اعضاء هیات علمی و اعضاء غیر هیات علمی

-تفاوت پرداخت های کارکنان

تجارب و بررسی ها نشان می دهد موارد بسیاری وجود دارد که با اجرای آنها می تواند تاثیر چشم گیری در راستای بهبود بهره وری در مراکز درمانی داشته باشد. نمونه هایی از راهکارهای ارتقا بهره وری در مراکز آموزشی درمانی و بیمارستان ها عبارتند از:

• -استفاده از شیوه مناسب مدیریتی با توجه به اقتضائات
• –تلاش در جهت کاهش بوروکراسی حاکم بر مراکز
• -طراحی و تدوین مکانیزم های نظارتی
• –بهبود فرهنگ سازمانی
• –توجه بیشتر به مسایل مربوط به نیروی انسانی
• –تعیین تعرفه های واقعی خدمات تشخیصی درمانی
• –نظارت بر اجرای صحیح طرح نظام نوین اداره بیمارستانها
• –مدیریت زمان
• –آموزش بهتر و اثربخش تر کارکنان
• –استفاده از ساختار ارتباطی مناسب–طراحی و اجرای سیستم عادلانه پرداخت

• کاهش زیربنا در بخش های بستری
• افزایش زیربنا در بخش های تشخیصی
• پیچیده تر شدن روابط بین بخشی و در بخش های ویژه
• پرتابل شدن و غیر ثابت شدن دیوارهای جدا کننده بخش ها
• قابلیت های تاسیساتی پرتابل و غیر ثابت در بخش های ویژه
• افزایش تعداد درمانگاه های وابسته به بیمارستان ها
• افزایش رفاه زیست محیطی در داخل سایت بیمارستان
• توجه ویژه و جدی به بهره وری انرژی در انتخاب تجهیزات و تاسیسات
• پروژه ای با نام پروژهPatient Room ۲۰۲۰ شکل و شمایل بیمارستان های آینده را به ما نشان می دهد، بیمارستان هایی که در آن پزشکان همیشه در کنار تمام بیماران خود حضور دارند، حتی زمانی که به منزل رفته اند، بیماران در اتاق هایی بستری شده اند که به هر گجت کامپیوتری دلخواه خود دسترسی دارند.
• این پروژه شاید گره از کار معماران هم باز کند، چرا کهPatient Room ۲۰۲۰بیمارستانهایی بدون شباهت به بیمارستان های امروزی را به نمایش گذاشته است.
• سامانه های ذخیره اطلاعات بیمار، سامانه های اطلاعات دارویی، سامانه های درمانی و جراحی، سامانه های پیگیری درمان، سامانه های درمان از راه دور، سامانه های راهبری پرستار، ربات های جراح و سامانه های پذیرش بیمار و بسیاری دیگر از جمله تحولات آتی نظام سلامت جهانی است؛ که در پس پرده طراحی این ابزارهای نوین، یک هدف مشترک وجود دارد و آن تسهیل در کار درمان است.
• در بیمارستان های آینده به دلیل بالارفتن سطح رفاه اجتماعی و نیز افزایش آگاهی مردم از حقوق فردی خود ، شاهد ایجاد توقع رفاه متناسب با جامعه پیرامونی در بیمارستانها خواهیم بود و این ایجاد توقع ، هم در مباحث ساختاری و فیزیکی و طراحی بیمارستان خواهد بود و هم در توقع رسیدگی سریع ، دقیق و سالم به بیماران نمود خواهد داشت.
• بیمارستان های آینده به دلایل مختلف باید به نظام های ارزشیابی و رتبه بندی پاسخ گویی مناسب تری داشته باشند.

-مؤسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، مجموعه مقالات ارائه شده در همایش اقتصاد بهداشت ودرمان، انتشارات سوره، تهران، ۱۳۸۰٫
۲-خلاصه مقالات اولین سمینار سالیانه دانشجویان مدیریت خدمات بهداشتی درمانی                     سراسر کشور، اصفهان، خرداد ۱۳۸۲٫  
۳- کریمی، ایرج، اقتصاد سلامت، جلد اول، رشت: گپ، ۱۳۸۲٫
۴-    Jacobs, R., Smith, P., Measuring Efficiency in Health  Care, University of York Hardback.                                        
۵-    Lothans, Management and health Indicator, 1992.
۶- ویتر، سوفی، اقتصاد بهداشت برای کشورهای در حال توسعه، ترجمه ابوالقاسم پوررضا، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی، ۱۳۸۳٫
۷-   Shepard, Ds., et all, Analysis of Hospital Costs, Geneva, WHO.
۸- Henry M Levin, Patrick C McEwan Cost-Effectiveness Analysis: Methods and Applications Sage Publications Inc 2001 page 49     
۹- کریمی، ایرج، اقتصاد سلامت، جلد دوم، رشت: گپ، ۱۳۸۲٫
۱۰- شپارد، دونالد. اس، تحلیل هزینه های بیمارستان، ترجمه ابوالقاسم پوررضا، تهران: موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، ۱۳۸۱٫
۱۱- آصف زاده، سعید، اقتصاد بهداشت، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۱٫
۱۲- سالاریان، آزیتا، توسعه نیروی انسانی بیمارستان، مرکز برنامه ریزی و هماهنگی امور درمان، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، تهران، ۱۳۸۰٫
۱۳- آصف زاده، سعید، بهره دهی و اثربخشی هرینه ها در بهداشت، تازه های اقتصاد؛ اسفند ۱۳۷۵: ۳۱-۲۸٫

۱۴- فرانسیس، سی ام. مدیریت بیمارستان، ترجمه علی کبریایی، چاپ اول، تهران، مؤسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، ۱۳۷۸٫
۱۵- کاظمی، بابک. مدیریت امور کارکنان، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی،چاپ سوم                      ۱۳۸۰٫
۱۶- سعادت، اسفندیار. مدیریت منابع انسانی، چاپ سوم، تهران: سمت، ۱۳۷۸